شب یلدا یا شب چله یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که همچون عید نوروز و چهارشنبه‌سوری، از میراث فرهنگی و تاریخی ایران باستان به شمار می‌رود. این شب، که بلندترین شب سال است، از دیرباز توسط نیاکان ما جشن گرفته می‌شده است. اگر مشتاقید تا بیشتر درباره تاریخچه‌ی شب یلدا در شهرهای مختلف ایران و حتی در کشورهای دیگر بدانید و از آداب و رسوم ویژه این شب در مناطق گوناگون آگاه شوید، با ما همراه باشید.
تاریخ شب یلدا
شب یلدا مصادف با 30 آذر خواهد بود.
شب یلدا چه شبی است؟
شب یلدا از لحظه غروب آفتاب در آخرین روز پاییز، یعنی ۳۰ آذر، آغاز می‌شود و تا طلوع آفتاب در اولین روز زمستان، اول دی، ادامه پیدا می‌کند. این شب در تقویم میلادی معادل شب ۲۱ دسامبر است، اما در سال‌های کبیسه تاریخ آن به ۲۰ دسامبر تغییر می‌کند. به عنوان نمونه، شب یلدا در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ معادل ۲۱ دسامبر بود، در حالی که در سال ۱۴۰۳، که سال کبیسه است، این شب معادل ۲۰ دسامبر ۲۰۲۴ میلادی خواهد بود.
ریشه شناسی واژه یلدا و چله
یلدا یعنی چه؟
واژه “یلدا” ریشه در زبان سریانی دارد و به معنای تولد و زایش است. این زبان، که در میان مسیحیان رایج بود، به واسطه تحقیقات و پژوهش‌های لغوی و تاریخی، این معنا برای واژه یلدا استخراج شده است. ابوریحان بیرونی، دانشمند و تقویم‌شناس برجسته ایرانی، شب یلدا را به نام “میلاد اکبر” معرفی کرده و آن را به تولد خورشید نسبت داده است. این مطلب در کتاب آثار الباقیه که به زبان عربی نگاشته شده، آمده است و هم‌اکنون چندین ترجمه فارسی از آن در دسترس است. در این کتاب، بیرونی تقویم و گاه شماری‌های مختلف اقوام را مورد بررسی قرار داده است و علاقه مندان می‌توانند جشن‌ها و آیین‌های اقوام باستانی را در آن مطالعه کنند.
ورود واژه “یلدا” به زبان فارسی دقیقاً مشخص نیست، اما طبق تاریخ‌نگاری‌ها، این واژه احتمالاً از سوی مسیحیان اولیه که در شرایط دشوار روم زندگی می‌کردند و برخی از آنان به ایران مهاجرت کردند، به فارسی منتقل شده است. به دلیل اشتراکات فرهنگی میان دو سرزمین، این واژه سریانی وارد زبان فارسی شد.
شب چله یعنی چه؟
شب چله همان شب یلداست، زیرا از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود و به همین دلیل به آن شب چله می‌گویند.
ایرانیان باستان تقویم ویژه‌ای داشتند که بیشتر در امور کشاورزی و دامپروری کاربرد داشت. در این تقویم، دو دوره خاص از سال به نام “چله” شناخته می‌شد. یکی چله تابستان که از تیر آغاز می‌شد و دیگری چله زمستان که از دی ماه شروع می‌گردید. هر کدام از این چله‌ها به دو بخش تقسیم می‌شدند: چله بزرگ و چله کوچک. چهل روز ابتدایی هر چله را چله بزرگ و بیست روز بعدی را چله کوچک می نامیدند.
چله بزرگ زمستان که بلافاصله پس از شب یلدا آغاز می‌شود، با اوج سرمای زمستان همراه است و شدیدترین برودت هوا را در خود دارد. این دوره تا دهم بهمن ادامه می‌یابد. پس از آن، چله کوچک شروع می‌شود و تا اول اسفند ادامه دارد. در چله کوچک، شدت سرما کمتر است و آسیب کمتری به همراه دارد. چهار روز آخر چله بزرگ و چهار روز اول چله کوچک، که به “چهار چهار” معروف است، زمان اوج سرمای شدیدتر به حساب می‌آید.
تاریخچه‌ی شب یلدا
تاریخچه شب یلدا ریشه در دوران‌های باستانی دارد، اما دقیقاً نمی‌توان زمان آغاز آن را مشخص کرد. برخی باستان‌شناسان قدمت این شب را به حدود هفت هزار سال پیش نسبت می‌دهند و برای اثبات این ادعا به ظروف سفالی دوران پیش از تاریخ اشاره می‌کنند. این ظروف که نقوش حیوانی متعلق به ماه‌های ایرانی مانند قوچ و عقرب را بر خود دارند، به‌عنوان نشانه‌هایی از این جشن باستانی مورد استناد قرار می‌گیرند. هرچند که این نقوش در کتیبه‌ها و یافته‌های باستانی نادرند، باستان‌شناسان بر این باورند که می‌توان ریشه‌های آیین شب یلدا را به هفت هزار سال پیش پی‌برد.
با این حال، شکل رسمی و شناخته‌شده شب یلدا به حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد برمی‌گردد. این شب در دوران داریوش اول به تقویم رسمی ایرانیان باستان افزوده شد؛ تقویمی که از گاه شماری‌های بابل و مصر الهام گرفته بود.
دلایل برپایی جشن شب یلدا
باورهای باستانی ایرانیان برگرفته از اسطوره‌ها و شناخت آنها از رویدادهای کیهانی است. جشن شب یلدا در پیوند با چندین روایت مختلف شکل گرفته که هرکدام معنای خاص خود را دارند.
یکی از این روایت‌ها به پیروزی نور بر تاریکی و ظلمت مربوط می‌شود. در دوران‌های گذشته، زندگی مردم بر اساس کشاورزی و دامپروری پایه‌ریزی شده بود و تأثیرات تغییرات آب و هوا برای آنها امری حیاتی بود. آنها با دقت به تغییرات شب و روز و فصول توجه کرده و از طریق تجربه به درک این پدیده‌ها دست یافته بودند. انسان کنجکاو پس از کشف وقایع طبیعی، همواره به دنبال معنای عمیق‌تری برای آنها بود.
مردم با مشاهده‌ی تأثیرات نور و تاریکی، گرما و سرما بر زندگی خود، به این باور رسیدند که نور، روز و خورشید نماد آفریدگار و نیکی است، در حالی که شب و سرما نمایانگر اهریمن و پلیدی هستند.
این مشاهدات به آنها نشان داده بود که روز و شب، روشنایی و تاریکی در یک نبرد همیشگی قرار دارند. روزهای بلندتر، به معنای پیروزی روشنایی و روزهای کوتاه تر به نشانه غلبه تاریکی بود.
بنابراین، ایرانیان با مشاهده‌ی بلندترین شب سال در آخرین روز پاییز، جشن می‌گرفتند. چرا که پس از این شب، روزها به تدریج بلندتر شده و در این روند، روشنایی بر تاریکی و آفریدگار بر اهریمن پیروز می‌شد.
روایت دوم: شب تولد مهر و میترا (خورشید) و آغاز آفرینش
آیین مهر یا میترائیسم، که پیش از ظهور دین زرتشتی در ایران رواج داشت، به پرستش ایزد مهر (میترا) اختصاص داشت. میترا یکی از ایزدان مهم هند و ایرانی بود که از یک سو نماد عشق و محبت و از سوی دیگر، واسطه‌ای برای بستن پیمان‌ها و نماینده راستگویی بود. او همچنین نقش داور میان جنگ‌آوران را داشت و در برابر دروغگویان و عهدشکنان مجازات اعمال می‌کرد. نماد اصلی این ایزد، حلقه است و برخی معتقدند که ریشه‌ی حلقه ازدواج به همین اسطوره بازمی‌گردد. خورشید نیز نماد ظاهری مهر به شمار می‌رود.
مهرپرستان شب یلدا را به عنوان شب تولد میترا (ایزد مهر) جشن می‌گرفتند. آنها بر این باور بودند که در شبی طولانی و سرد، ایزد مهر در یک غار عمیق و کم‌ارتفاع ظهور می کند و خورشید را به همراه می‌آورد. در برخی روایات دیگر، گفته می‌شود که در این شب، میترا به جهان بازمی‌گردد و طول روز را افزایش می‌دهد، به این ترتیب برتری خورشید نمایان می‌شود.
برخی دیگر از تحلیل‌ها نیز به این نتیجه رسیده‌اند که شب یلدا زمان تولد یک پیامبر خاص است. این پیامبری در سال ۵۱ از پادشاهی اشکانیان، معادل ۱۹۶ میلادی، در شب هنگام و در دریا به دنیا می‌آید. طبق این روایت، دو دلفین او را از آب بیرون می‌آورند. در آیین مهر، آب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود.
در مورد ماه‌های آذر و دی نیز چنین آمده است که “آذر” نماینده آتش و ایزدی مینویی است که در سنت‌های زرتشتی و مهرپرستی از مقدس‌ترین ایزدان به حساب می‌آید. آتش مقدس در آتشکده‌ها، نمادی از این ایزد است. در مقابل، “دی” که آغاز زمستان را نشان می‌دهد، نماد پلیدی و اهریمن به شمار می‌رود. “دی” در اصل همان “دیو” است و نام آن به سردترین ماه زمستان اختصاص یافته است. به این ترتیب، آذر نماد اهورامزدا و دی نماد اهریمن است، که در تضاد میان آتش، نور و تقدس با تاریکی، سرما و پلیدی قرار دارند.
برخی بر این عقیده‌اند که نام ماه دی ریشه در آیین میترائیسم دارد و به معنای «دادار» یا «خداوند» است. این باور از آنجا نشأت می‌گیرد که در آغاز ماه دی، میترا بر اهریمن غلبه می‌کند.
اگرچه به نظر می‌رسد که شب تولد مهر باید در ماه مهر یا در آفتابی‌ترین روزهای سال باشد، اما توجه به منطق این اسطوره، این فرضیه را قابل قبول می‌سازد. در حالی که در این زمان به آغاز سردترین روزهای سال نزدیک می‌شویم، اما همان‌طور که روزها بلندتر می‌شوند و شب‌ها کوتاه‌تر، تولد دوباره خورشید و بازگشت نور به زندگی نشان داده می‌شود.
آیین مهرپرستی پس از رواج دین زرتشتی نابود نشد، بلکه جزئی از مراسم و اعتقادات آن دوران گردید. زرتشت، خدای بزرگ را با نام «اهورا مزدا» معرفی کرد و ایزدان را به دو دسته اهورایی و دیوانی تقسیم نمود. یکی از ایزدان اهورایی، مهر (خورشید) بود که در فرهنگ زرتشتی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. بخشی از اوستا به نام مهر یشت به ستایش مهر اختصاص یافته است. در این بخش آمده است:
مهر از آسمان با هزاران چشم بر ایرانیان می‌نگرد تا آنها دروغی نگویند.
شب یلدا و مسیحیت
مذاهب مسیحی مختلف میلاد عیسی مسیح را در روزهایی نزدیک به انقلاب زمستانی جشن می‌گیرند. آغاز سال نو میلادی که در یازدهم دی‌ماه است، به طور قابل توجهی به شب یلدا نزدیک می‌شود. برخی از تاریخ نگاران و باستان شناسان بر این باورند که تقویم میلادی، با تغییراتی جزئی، ادامه جشن میلاد خورشید بوده که بعدها به تولد عیسی مسیح نسبت داده شده است. طبق این دیدگاه، تقویم میلادی در روم باستان و در قرن چهارم میلادی شکل گرفته است.
ممکن است این سؤال برایتان پیش آید که میترائیسم چه ارتباطی با روم و مسیحیت دارد؟ در روم باستان، جشن تولد خدای خورشید شکست‌ناپذیر (سول اینویکتوس) در روز انقلاب زمستانی برگزار می‌شد. این خدای رومی ترکیبی از خدای خورشید و میترا، ایزد اصلی آیین مهرپرستی بود.
آیین میترائیسم چگونه به روم وارد شد؟ گفته می‌شود زمانی که آیین زرتشت به عنوان دین رسمی ایران برگزیده شد، پیروان مهر در آسیای صغیر متمرکز شدند. در قرن اول قبل از میلاد، رومی‌ها آسیای صغیر را تصرف کردند و این آیین از طریق اسیران جنگی به تدریج به روم رسید. مهرپرستی یا میترائیسم، کم‌کم در میان تجار، سربازان و حتی امپراتوران روم محبوبیت پیدا کرد و به جایی رسید که تا آغاز قرن چهارم، بیش از سیصد معبد میترایی در ایتالیا ساخته شد. در آن زمان، بسیاری از رومی‌ها شب یلدا را جشن می‌گرفتند.
سرانجام، امپراتور روم، کنستانتین اول، که به مسیحیت علاقه داشت، در سال ۳۱۳ میلادی فرمان آزادی این دین را صادر کرد. او میلاد میترا را به تولد عیسی مسیح تغییر داد و استدلال کرد که مسیحیان در تاریخ دقیق تولد عیسی ابهام دارند، اما چون عیسی نماد نور است، تولد او باید در همان روز تولد خورشید جشن گرفته شود. به این ترتیب، تاریخ تولد عیسی را ۲۲ دسامبر تعیین کرد که همان تاریخ تولد میترا بود. بعدها، به دلیل اختلاف در محاسبات تقویمی، این تاریخ به ۲۵ دسامبر تغییر یافت. پیش از این، تولد عیسی را ۶ یا ۷ ژانویه می‌دانستند. همچنان مسیحیان ارمنی این تاریخ را به عنوان روز تولد مسیح جشن می‌گیرند.
کارل یونگ، روانشناس معروف سوئیسی، درباره‌ی تأثیرات میترائیسم بر مسیحیت نظرات گسترده‌ای ارائه داده است. در کتاب «نماد تحول»، او به تفصیل اثرات این آیین را بر مسیحیت توضیح داده است.
بررسی شب یلدا در کتاب‌های تاریخی
ابوریحان بیرونی، دانشمند برجسته قرن چهارم هجری، در کتاب آثار الباقیه درباره شب یلدا می‌نویسد: «نام این روز میلاد اکبر است و مراد از آن انقلاب شتوی (زمستانی) است گفته می‌شود .در این روز، نور از حد کمترین خود به بیشترین مقدار می‌رسد و انسان‌ها به رشد و شکوفایی آغاز می‌کنند، در حالی که دیوها به ضعف و نابودی گرایش پیدا می‌کنند.
این جشن، که به نخستین روز دی‌ماه تعلق دارد، به “نود روز” نیز معروف است، زیرا فاصله آن با نوروز دقیقاً نود روز می‌باشد. دی‌ماه را همچنین “خور ماه” می‌نامند و نخستین روز آن را “خرم روز” یا “خُره روز” می‌خوانند. این روز و ماه به نام خدای بزرگ، اهورامزدا، شناخته می‌شوند.
ابوریحان بیرونی در کتاب قانون مسعودی نیز اشاره کرده است که: «اولین روز از دی‌ماه را خرم روز یا خُره روز می‌نامند؛ روزی که به خورشید اختصاص دارد و نماد تولد خورشید شکست ناپذیر است. این روز منتسب به اهورامزدا است و یکی از چهار روز جشن‌های دیگان محسوب می‌شود.
بر اساس روایت بیرونی، تقویم کهن سیستانی از آغاز زمستان شروع می‌شده و جالب اینجاست که ماه آغازین آن، “کریست” نام داشته که شباهت زیادی به واژه “Christ” در انگلیسی (مسیح) دارد.
محمدحسین خلف تبریزی، مؤلف واژه نامه برهان قاطع که در سال ۱۰۳۰ هجری شمسی نوشته شده، یلدا را این‌گونه تعریف کرده است: «یلدا، شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که در برج جدی و آخر قوس قرار دارد و درازترین شب سال است. در این شب یا نزدیک به آن، خورشید به برج جدی وارد می‌شود و گفته می‌شود که این شب بسیار شوم و نامبارک است. برخی معتقدند که شب یلدا همان یازدهم جدی است.
در ایران باستان، این مراسم طبق اسناد رومی به‌طور خاص برگزار می‌شد. در آن زمان، پیران و پاکان به تپه‌ها می‌رفتند و با پوشیدن لباس نو و انجام مراسمی ویژه از آسمان می‌خواستند که رهبر بزرگی را برای رستگاری انسان‌ها ارسال کند. باور بر این بود که نشانه تولد این ناجی، ستاره‌ای است که در آسمان و بالای کوه فیروزی نمایان می‌شود؛ کوهی که درختان زیبایی مانند سرو و کاج داشته است. در بهمن یشت آمده است: «آن شب که سرورم ظهور کند، نشانه‌ای از ملک آید، ستاره‌ای از آسمان می‌بارد، همان‌طور که رهبرم از راه می‌رسد و ستاره‌اش نشان می‌دهد.
شب چله (یلدا) از نظر علم نجوم
از آغاز تابستان، خورشید هر روز به تدریج از جایگاه پیشین خود در آسمان کمی به سمت جنوب رانده می‌شود. در غروب هم وضعیت مشابهی رخ می‌دهد و خورشید هر روز اندکی به جنوب‌تر غروب می‌کند. این حرکت باعث می‌شود که خورشید هر روز از مرکز آسمان فاصله بگیرد و به سمت جنوب متمایل شود، که نتیجه‌اش کاهش تدریجی طول روز و افزایش مدت شب است. در روز اول دی‌ماه، خورشید به پایین‌ترین نقطه‌ی جنوبی خود می‌رسد، یعنی ۲۳٫۵ درجه به سمت جنوب شرقی، که به این لحظه انقلاب زمستانی گفته می‌شود. از این روز به بعد، مسیر حرکت خورشید در آسمان معکوس می‌شود، به این معنا که نقاط طلوع و غروب خورشید از جنوب دورتر شده و به سمت شمال حرکت می‌کنند. در نتیجه، روزها طولانی تر و شب‌ها کوتاه تر می شوند. این پدیده دقیقاً شش ماه بعد در اول تیرماه دوباره تکرار می شود.
آداب و رسوم شب یلدا چیست؟
آداب و رسوم شب یلدا در طول قرن‌ها تغییرات زیادی نداشته‌اند.
آتش
در گذشته مردم دور کرسی می‌نشستند، پیش از آن هم گرد آتش جمع می‌شدند و امروزه این بخاری‌ها هستند که فضای خانه را گرم می‌کنند. آتش در گذشته نماد خورشید به شمار می‌آمد و برپایی آن به‌عنوان نشانه‌ای از ارادت به این نماد زندگی و روشنایی انجام می‌شد. برخی دیگر بر این باورند که آتش در شب یلدا برای مقابله با اهریمن و تاریکی روشن می‌شد. نقش این آتش نه تنها در گرم کردن محیط، بلکه در راندن تاریکی و نیروهای شر نیز اهمیت داشت.
مثل گویی و قصه‌خوانی در شب یلدا
مثل‌گویی، که نوعی شعرخوانی و داستان‌سرایی است، در شب یلدا سنتی دیرینه به شمار می‌رود. در گذشته، خانواده‌ها دور هم جمع می‌شدند و افراد مسن‌تر به روایت قصه‌ها و حکایت‌ها می‌پرداختند. این داستان‌ها اغلب غیرواقعی و تخیلی بودند و شخصیت‌های اصلی آنها جانوران، پریان یا دیوان بودند که برای سرگرمی و خوشحالی کودکان روایت می‌شدند.
قصه‌ها و مثل‌ها در هر منطقه و فرهنگ به نوعی خاص رواج داشتند. به‌عنوان مثال، در آذربایجان، مردم بیشتر قصه‌هایی از حسین کرد شبستری می‌خوانند، در حالی که در خراسان، داستان‌های شاهنامه و قهرمانان آن بیشتر نقل می شود.
فال حافظ در شب یلدا
یکی دیگر از آداب شب یلدا گرفتن فال حافظ است. در این شب، بزرگ ترهای خانواده دیوان حافظ را به‌عنوان وسیله‌ای برای تفال می‌گشایند. در ابتدا فردی که قصد گرفتن فال دارد، نیت می‌کند و سپس جمله‌ای شبیه به این می‌خواند: «ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی.
پس از این، دیوان را باز می‌کنند و فال‌گیر طبق محتوای غزلی که در صفحه بازشده دیده می‌شود، پاسخ نیت فرد را می‌خواند. اگر غزل در قسمت بالا سمت راست باشد، همان را به‌عنوان پاسخ فال در نظر می‌گیرند. در صورتی که غزل در وسط باشد، پاسخ از ابتدای غزل و همراه با سه بیت از غزل بعدی خوانده می‌شود. پس از خواندن غزل، فال‌گیر به تفسیر آن پرداخته و بر اساس محتوای شعر، فال را خوب یا بد می‌داند. به‌طور معمول، به دلیل محتوای عرفانی و عاشقانه غزلیات حافظ، فال‌ها به‌ویژه در شب یلدا روحیه بخش و امیدوارکننده هستند.
شاهنامه‌خوانی در شب یلدا
یکی از آداب دیرینه و پرارزش شب یلدا، شاهنامه‌خوانی است که ریشه در سنت‌های کهن ایرانی دارد. این رسم، که از دیرباز در خانه‌ها و محافل ایرانی رایج بوده، در شب‌های بلند یلدا رنگ و بوی خاصی پیدا می‌کند. جذابیت شاهنامه‌خوانی در این است که وقتی با شیوه‌ی نقالی و داستان‌پردازی همراه می‌شود، به شکلی زنده و دلنشین روایت می‌شود.
متأسفانه امروزه، سنت نقالی به‌طور جدی در حال فراموشی است و کمتر کسی را می‌توان پیدا کرد که این هنر را در خانواده‌های خود داشته باشد. در واقع، اگر شانس بیاورید و در جمعی چنین نقالی را تجربه کنید، گویی به دنیای پرشور و حماسی شاهنامه قدم گذاشته‌اید، دنیایی که در آن قهرمانان بزرگ، حماسه‌ها و داستان‌های جاودان ایرانی به زندگی می‌آیند.
سفره شب یلدا
یکی از جذاب ترین و سنتی ترین بخش‌های شب یلدا، سفره پر زرق و برق و خوراکی‌های خاص آن است. سفره‌ای که با ترکیب میوه‌ها، آجیل‌ها و تنقلات ویژه، فضایی خاص و دلپذیر ایجاد می‌کند. در دوران گذشته، ایرانیان سفره‌ای به نام “میَزد” برای شب یلدا آماده می‌کردند که نمادی از خیر و برکت بود. در این سفره، علاوه بر میوه‌های تازه و خشک، آجیل‌هایی که در زبان زرتشتیان “لُرک” نامیده می‌شدند، جایگاه ویژه‌ای داشتند. لُرک در واقع جزء اصلی این مراسم بود و همچون یک ولیمه، به مهمانی‌ها و جشن‌ها رنگ و بویی متفاوت می‌بخشید.
در کنار این‌ها، وسایلی مانند آتشدان، عطردان، بخوردان و بَرسَم نیز بر سر سفره قرار می‌گرفتند. بَرسَم، که از شاخه‌های خاص گیاهی یا فلزاتی چون برنج و نقره ساخته می‌شد، وسیله‌ای برای دعاخوانی و نیایش بود که در این شب معنای ویژه‌ای پیدا می‌کرد.
در میان تمامی این آیین‌ها، میوه‌ها به‌ویژه میوه‌های سرخ‌رنگ، همچون انار و هندوانه، نقشی اساسی در سفره شب یلدا دارند. رنگ سرخ این میوه‌ها نماد خورشید و روشنی است، که در دل بلندترین شب سال، به یادآورنده تولد دوباره نور و روشنایی هستند.
انار، میوه‌ای است که در شب یلدا نقش محوری دارد. این میوه به‌طور سنتی به‌عنوان نمادی از باروری و برکت شناخته می‌شود. پیشینیان ایرانی، انار را به دلیل دانه‌های فراوانش، به‌عنوان نمادی از فراوانی و رونق زندگی می‌دانستند. رنگ قرمز این میوه نیز با خورشید و شادی مرتبط بود. از این رو، خوردن انار در شب یلدا نه تنها به‌عنوان یک سنت، بلکه به‌عنوان یک باور جادویی برای جذب برکت و نیروی باروری انجام می‌شد. به همین دلیل، انار یکی از میوه‌های رایج در سفره‌ی یلدا و به‌ویژه در خوانچه‌ی عروس است، جایی که سمبل خوشبختی و فزونی است.
این میوه باستانی، از دوران‌های دور به‌عنوان یک گیاه مقدس شناخته می‌شده است. در بسیاری از فرهنگ‌ها و ادیان بزرگ، انار جایگاهی ویژه دارد. در دین زرتشتی، انار به‌عنوان درختی مینوی شناخته می‌شود که از عناصر مقدس و خجسته به‌شمار می‌آید. زرتشتیان از میوه و شاخه‌های آن در آیین‌ها و مراسم دینی خود بهره می‌برند.
در اسلام نیز انار به‌عنوان میوه‌ای بهشتی مطرح است و در قرآن کریم به‌آن اشاره شده است. بزرگان دینی اسلام نیز خوردن این میوه را توصیه کرده‌اند، به‌ویژه به‌خاطر خواص معنوی و شفابخش آن.
هندوانه
هندوانه، همانند انار، یکی از میوه‌های ویژه شب یلدا است. شاید برای برخی عجیب باشد که چرا این میوه تابستانی در شب سرد زمستانی خورده می‌شود. اما باید یادآور شد که هندوانه به‌عنوان میوه‌ای با رنگ قرمز و شیرین، نماد خورشید و یادآور گرمای تابستان است. این میوه که در فصول گرم سال شکوفا می‌شود، در شب یلدا به‌عنوان نماد تابش خورشید در دل زمستان شناخته می‌شود.
در باورهای قدیمی، مصرف هندوانه در شب یلدا به‌نوعی محافظت در برابر سرما و بیماری‌های فصل زمستان تلقی می‌شد. علاوه‌بر این، هندوانه به‌طور مشابه با انار، میوه‌ای پر از دانه است که نماد برکت و فراوانی به‌شمار می‌آید.
در کنار هندوانه و انار، میوه‌های فصلی دیگری نیز در سفره یلدا جای دارند. در گذشته، انواع میوه‌های پاییزی همچون پرتقال، سیب، خرمالو، گلابی، لبو و کدو تنبل نیز به‌عنوان اجزای سفره یلدا مورد استفاده قرار می‌گرفتند و همراه با هندوانه و انار به خانواده‌ها خوشبختی و برکت می‌آوردند.
آجیل شب یلدا
شب یلدا تنها به غذاهای خوشمزه محدود نمی‌شود؛ تنقلات و آجیل‌های مخصوص این شب نیز جزء جدایی‌ناپذیر آن هستند. در زمان‌های گذشته که امکان نگهداری طولانی‌مدت میوه‌ها وجود نداشت، مردم میوه‌ها را خشک کرده و برای فصل‌های دیگر آماده می‌کردند.
آجیل شب یلدا شامل مغزهایی چون پسته، گردو، بادام و فندق است که به‌طور سنتی در کنار انجیر و توت خشک شده به‌عنوان مهم‌ترین اجزای این سفره معرفی می‌شوند. همچنین نخودچی، کشمش و دیگر دانه‌های برشته مانند گندم و نخود، تخمه هندوانه و کدو نیز در این شب پر از تنقلات خوشمزه جای دارند.
امروزه علاوه‌بر آجیل‌های سنتی، شیرینی‌های مخصوص شب یلدا مانند باسلق و پشمک نیز جزو لذیذترین تنقلات این شب هستند. البته باید توجه داشت که با وجود سالم بودن آجیل‌ها، کالری بالای آنها و تنوع زیاد خوراکی‌های این شب می‌تواند نیاز به مراقبت بیشتر در مصرف آنها داشته باشد.
خوراکی‌های شب یلدا
سفره شب یلدا یکی از پرشورترین و جذاب‌ترین بخش‌های این جشن است. در این شب خاص، خوراکی‌ها نه تنها لذت‌بخش، بلکه نمادهای معنوی نیز دارند. از آجیل مخصوص شب یلدا گرفته تا میوه‌های خشک شده‌ای چون توت خشک، انجیر، برگه هلو و زردآلو، همگی به‌عنوان نمادهایی از برکت، تندرستی، فراوانی و شادی بر سفره قرار می‌گیرند.
هندوانه و انار نیز به‌عنوان میوه‌های اصلی شب یلدا، علاوه‌بر طعم خوشمزه، معنای خاصی دارند. هندوانه به نماد تابش خورشید در دل زمستان و انار به نماد فراوانی و باروری شناخته می‌شود.
میوه‌های خشک شده از جمله محبوب ترین تنقلات شب یلدا هستند. این میوه‌ها جایگزین مناسبی برای شیرینی‌های صنعتی و تنقلات ناسالم هستند و به‌خصوص برای کسانی که به دنبال خوراکی‌های سالم تر می‌گردند، گزینه‌ای عالی محسوب می‌شوند. علاوه بر این که می توان آنها را از خشکبار و آجیل فروشی‌ها تهیه کرد، شما به راحتی می‌توانید برگه‌های خشک شده میوه را در خانه نیز تهیه کنید و به سفره یلدای خود رنگ و طعم بدهید.
آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای ایران
تحقیقات درباره شب یلدا نشان می‌دهند که در شهرستان‌ها، علاوه بر آیین‌های مشترک، آداب و رسوم خاصی نیز وجود دارد که کمتر شناخته شده‌اند.
آداب و رسوم شب یلدا در خراسان
در خراسان، شب یلدا بیشتر با نام شب چله یا چله‌نشینی شناخته می‌شود. مردم این دیار در گذشته برای رفتن به مهمانی، چراغی با خود می‌بردند و به دلیل تعداد زیاد چراغ‌ها، این شب را “شب چراغ” یا “چهل چراغ” می نامیدند.
در این منطقه، به جای هندوانه و انار، خوراکی‌هایی مانند لبو، شلغم پخته، پختیک (لبوی خشک شده) و شربت به عنوان غذاهای سنتی شب یلدا مرسوم است.
آیین کف‌زنی در شب یلدا
یکی از رسوم خاص شب یلدا در خراسان، تهیه شیرینی به نام “کَف” است که این سنت را “کف‌زنی” می‌نامند. این مراسم که از دوران گذشته در خراسان به یادگار مانده، هنوز هم در این منطقه برگزار می‌شود. در این آیین، ریشه گیاه چوبک را در آب می‌خیسانند و چند بار می‌جوشانند. سپس مایع به‌دست آمده را در ظرف بزرگی به نام “تغار” می‌ریزند و مردان با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار آن را هم می‌زنند تا به صورت کف سفت درآید. این فرآیند در محیطی سرد انجام می‌شود تا کف به‌درستی شکل بگیرد. پس از آماده شدن، کف با شیره شکر مخلوط شده و سپس با مغز گردو و پسته تزئین می‌شود. مزه آن شبیه به گز اصفهان است.
در جشن شب یلدا، نوجوانان و جوانان با پرتاب کف به یکدیگر و مالیدن آن به سر و صورت دوستان، مراسم را شادتر و خاطره انگیزتر می‌کنند.
سرحمومی و آداب عروسی در شب یلدا
در گذشته‌های نه چندان دور، برگزاری مراسم عروسی در شب چله یکی از سنت‌های رایج بود. این مراسم که به مدت سه روز ادامه داشت، در شب یلدا به اوج خود می‌رسید. یکی از بخش‌های مهم این مراسم، “سرحمومی” بود. در این آیین، داماد و عروس به حمام‌های عمومی برده می‌شدند، جایی که پس از شستشو و کیسه کشیدن، مراسم حنابندان برگزار می‌شد. این مراسم که گاهی تا بامداد طول می‌کشید، مقدمه‌ای بر جشن اصلی عروسی بود که در روز بعد، معمولاً در عصر، برگزار می‌شد. در این میان، داماد پیش از شب عروسی با آوردن هدیه‌ای برای عروس، اجازه نزدیکی و هم اتاق شدن با او را می‌یافت که به این سنت “نامزدبازی” گفته می‌شد.
آداب و رسوم شب یلدا در فارس
در شیراز، سفره شب یلدا به اندازه سفره نوروز رنگین و متنوع است. برای کسانی که مزاج سرد دارند، مرکبات و هندوانه بر سفره قرار می‌گیرد، در حالی که برای گرم مزاج‌ها خرما و رنگینک به عنوان خوراکی‌های ویژه شب یلدا گنجانده می‌شود. حافظ خوانی نیز جزو آداب همیشگی شب یلدا در این دیار است که بی‌شک این سنت از شیراز به دیگر نقاط ایران نیز گسترش یافته است.
فال کلوک و رسوم ویژه شب یلدا در فارس
یکی از آیین‌های جالب شب یلدا در میان خانم‌ها، “فال کلوک” است. کلوک به کوزه‌ای بزرگ با دهانه گشاد گفته می‌شود که در آن نشانه‌های مختلفی قرار می‌گیرد. هر فرد علامت خاصی را در کوزه می‌افکند و سپس دختربچه‌ای از میان آنها یکی را بیرون می‌آورد. با بیرون آوردن نشانه، فردی ترانه‌های محلی می‌خواند یا در برخی مواقع از دیوان حافظ برای گرفتن فال کمک می‌گیرند. این سنت به نوعی فرصتی برای شادی و تفریح در میان خانواده‌ها فراهم می‌آورد.
آداب و رسوم شب یلدا در همدان
در همدان، یکی از جالب‌ترین مراسم شب یلدا، فال سوزن است که در آن اعضای خانواده دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به ترتیب اشعاری می‌خواند. پس از هر شعر، دختر کوچکی سوزن را به پارچه‌ای که نه بریده شده و نه شسته است، فرو می‌برد. هر مهمان بسته به جایی که نشسته، شعرهای خوانده شده را به عنوان فال خود می‌پذیرد و به نوعی، شب یلدا برایشان معنای خاصی پیدا می‌کند.
در تویسرکان و ملایر نیز خوراکی‌هایی مانند گردو، کشمش و مویز جزو تنقلات ویژه این شب هستند و به سفره یلدا افزوده می‌شوند. در شهر آجین هم، یک رسم جالب وجود دارد؛ خانواده داماد میوه و تنقلات مخصوص شب یلدا را برای دختر نامزد شده خود به خانه می‌برند که این سنت از دیرباز در این منطقه رایج است.
آداب و رسوم شب یلدا در کردستان
در کردستان، شب یلدا به نام «شه‌وی چله» شناخته می‌شود. مردم سنندج از قدیم‌الایام در این شب پذیرایی خاصی دارند. غذاهای محبوب شب یلدا در این شهر شامل دلمه و نان سنگک است که برای پذیرایی از مهمان‌ها آماده می‌شود. این سنت به عنوان یکی از آداب ویژه و دیرینه سنندج به شمار می‌آید و همچنان در میان مردم این دیار پررنگ است.
آداب و رسوم شب یلدا در گلستان
در استان گلستان، شب یلدا با جمع شدن خانواده‌ها دور کرسی آغاز می‌شود و یکی از سرگرمی‌های محبوب در این شب، «نقل‌اندازی» است. این سنت به نوعی داستان‌گویی شفاهی شبانه شباهت دارد که در آن بزرگ ترها داستان‌ها و متل‌های قدیمی را برای جوان‌ترها نقل می‌کنند. میوه‌های شب یلدا در گلستان بیشتر از نوع باغی و جنگلی هستند؛ پرتقال، لیمو، ولیک، کندس و شیرینی‌هایی مانند مَت و کَسمَک، سفره را پر از رنگ و طعم می‌کنند و فضایی دل‌انگیز ایجاد می‌نمایند.
آداب و رسوم شب یلدا در قزوین
در قزوین، میوه‌هایی که در شب یلدا مصرف می‌شوند، به نام «شب‌چره» شناخته می‌شوند و مردم باور دارند که این میوه‌ها شگون دارند و به زمستان برکت می‌دهند. از غذاهای مخصوص شب یلدا در قزوین، سبزی‌پلو و ماهی دودی است که به طور سنتی بر سر سفره قرار می‌گیرد.
در میان مردم قزوین، گفته می‌شود که اگر در این شب «ننه سرما» گریه کند، باران خواهد بارید؛ اگر پنبه‌های لحافش از بیرون بریزد، برف می‌آید و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود، تگرگ می‌ریزد.
یکی دیگر از رسم‌های جالب قزوینی‌ها، ارسال «خونچه چله» از طرف تازه داماد برای نوعروس است. این خونچه که شامل پارچه‌های رنگی، جواهرات، کله قند و هفت نوع میوه است، نمادی از خوشبختی و برکت در زندگی مشترک تازه‌عروسان است.
آداب و رسوم شب یلدا در گیلان
در گیلان، شب یلدا با سنت‌ها و باورهای خاص خود شناخته می‌شود. یکی از اعتقادات جالب گیلانی‌ها این است که خوردن هندوانه در شب چله باعث می‌شود تا در تابستان تشنگی احساس نشود و در زمستان از سرما در امان بمانند.
یکی از تنقلات محبوب شب یلدا در گیلان، “آوکونوس” است. این خوردنی ویژه از ترکیب آب و ازگیل به دست می‌آید. برای تهیه آوکونوس، در فصل پاییز، ازگیل‌ها را در یک خمره می‌ریزند، آن را پر از آب می‌کنند و مقداری نمک به آن اضافه می‌کنند. پس از بستن در خمره، آن را در بیرون از اتاق قرار می‌دهند تا ازگیل‌ها پس از مدتی آبدار و خوشمزه شوند. مردم گیلان معمولاً آوکونوس را با گلپر و نمک می‌خورند و تا بهار از آن بهره می‌برند.
یکی دیگر از رسوم جالب در شب یلدا، هدیه دادن طبق‌های تزئین‌شده از طرف خانواده داماد به نوعروس است. این طبق معمولاً شامل میوه‌ها، تنقلات و خوراکی‌های شب یلدا است. در وسط طبق، یک ماهی سفید خام و تازه قرار می‌دهند که با سبزیجات تزئین شده است. این رسم برای گیلانی‌ها نمادی از برکت، فراوانی و سلامتی در زندگی مشترک زوج جوان است.
در میان جوانان، به‌ویژه کسانی که در آستانه ازدواج هستند، فال «هندانه پوس» یا فال پوست هندوانه رایج است. در این فال، پوست هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم می‌کنند و هر چهار پوست را به پشت سر خود می‌اندازند. سپس براساس وضعیت پوست‌ها، فال گرفته می‌شود. اگر دو قاچ پوست هندوانه سفید و دو قاچ سبز باشد، نشانه‌ای از تعادل و حد وسط برای نیت شخص است. سبزی پوست هندوانه نشانه خوبی و سفیدی آن نشانه نیکو نبودن فال است.
آداب و رسوم شب یلدا در لرستان
در لرستان، شب یلدا با نام “شو اول قارّه” شناخته می‌شود و مردم این دیار آیین‌های ویژه‌ای برای جشن گرفتن این شب دارند. یکی از آداب مرسوم در این شب، تهیه تنقلاتی است که از گندم، شاهدانه، کنجد و گردو درست می‌شود. یکی از خوراکی‌های سنتی شب یلدا در لرستان، «گندم شیره» است. برای تهیه این خوراکی خوشمزه، گندم را در شیره خیس می‌کنند و به آن زردچوبه و نمک می‌زنند. پس از مخلوط کردن، آن را روی ساج برشته کرده و سپس با بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد تزئین می کنند.
یکی دیگر از رسوم شب یلدا در لرستان، مربوط به بچه‌هاست. در این شب، کودکان به پشت بام خانه‌ها می‌روند و شالی یا چادری را از بام آویزان کرده و با صدای بلند شعر شب یلدا را می‌خوانند. این شعر که نمادی از برکت و خیر است، در واقع بخشی از جشن و شادمانی شب چله است:
“امشو اول قاره / خیر دِ هونَت بواره“
امشب اول یلداست / خیر از خانه‌ات ببارد
“نون و پنیر و شیره / کیخا هونَت نمیره“
نان و پنیر و شیره / کدخدای خانه‌ات نمیرد
“اِمشو اول قاره / کَت و گلونی وِه هاره“
امشب شب یلداست / گلونی‌های همه از بام آویزان است
“نَم نَمِ بارو میوارَه / صِحاو هُونُه بیارَه“
باران نم‌نم می‌بارد / صاحب‌خانه بیدار است
پس از خواندن این اشعار، بچه‌ها شالی که از بام آویزان کرده‌اند را جمع می‌کنند و در آن آجیل، شیرینی، گندم برشته، شاهدانه و میوه قرار می‌دهند. سپس برای تشکر از همسایه، دوباره چند بیت اول شعر را تکرار کرده و به خانه بعدی می‌روند. این آیین‌ها در واقع نماد همبستگی و شادکامی در شب یلدا در لرستان است.
آداب و رسوم شب یلدا در آذربایجان شرقی
در آذربایجان شرقی، شب یلدا با نام «چیلله قارپیزی» یا هندوانه شب یلدا شناخته می‌شود. مردم این دیار بر این باورند که با خوردن هندوانه در شب یلدا، سرما و لرز زمستان هیچ تاثیری بر بدنشان نخواهد گذاشت و از گزند آن در امان خواهند بود.
خوشنویسی شب یلدا
یکی از رسوم جالب در آذربایجان شرقی، مربوط به مراسم نامزدی و ازدواج است. در دوران نامزدی، خانواده داماد خوانچه‌ای به خانه نوعروس می‌برند که سهم او از شب یلدا را نیز شامل می‌شود. در سال نخست ازدواج، پدر عروس قبل از غروب آفتاب، سهم چله دخترش و داماد را به منزل آنها می‌فرستد. این هدایا معمولاً شامل هندوانه، میوه، آجیل، شیرینی، یک قواره پیراهن، کفش و چادر است.
در گذشته‌ها که سفرها در زمستان به سختی انجام می‌شد، مردم از اواخر تابستان مقداری هندوانه و خربزه را در توری می‌گذاشتند و از سقف آویزان می‌کردند یا در کاه قرار می‌دادند. این کار باعث می‌شد میوه‌ها تا زمستان سالم بمانند و در شب یلدا برای خوردن آماده باشند.
غذاهای رایج در شب یلدا در آذربایجان شرقی شامل برنج، مرغ و آش شیر است که در کنار تنقلات و میوه‌ها به سفره افزوده می‌شود.
یکی از رسوم جالب دیگر این منطقه، در هنگام بریدن هندوانه است. بزرگ‌تر خانواده به هنگام بریدن هندوانه می‌گوید: «قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ» که به معنای «بلایای خودمان را امروز بریدیم» است و این سخن باعث اضافه شدن شگون و میمنت به جمع می‌شود.
زنان در این منطقه معمولاً تا پایان دو چله، خانه‌تکانی نمی‌کنند. آنها اعتقاد دارند که انجام این کار در این دو چله، موجب نفرین شدن از سوی چله خواهد شد و برکات شب یلدا را از خانه دور می‌کند.
آداب و رسوم شب یلدا در کهگیلویه و بویراحمد
در شب یلدا، اعضای خانواده در کنار یکدیگر جمع می‌شوند تا از داستان‌های شفاهی و افسانه‌ای بهره‌مند شوند. در این شب، پیرترین فرد خانواده معمولاً داستانی طولانی و حکایتی به نام «متیل» برای جمع می‌گوید که از نسل‌های گذشته به یادگار مانده است. این حکایت‌ها نه تنها به‌عنوان سرگرمی بلکه به‌عنوان میراث فرهنگی، نسل به نسل منتقل می‌شوند.
به منظور جلب برکت و به‌خصوص برای درخواست بارش برف و آوردن سرما به فصل زمستان، آش‌های سنتی چون «شیربرنج» و «دووا» تهیه می‌شود. دووا که نوعی آش دوغ است، در ظروف بزرگ پخته می‌شود تا برای پذیرایی از جمعیت زیادی کافی باشد. این آش‌ها نمادی از هماهنگی و همدلی در این شب خاص هستند.
در کنار این‌ها، غذاهای محلی مانند آش کارده، شله بادام و شله ماش نیز جزو خوراکی‌های رایج در شب یلدا در این دیار به شمار می‌روند. همچنین مردم کهگیلویه و بویراحمد به رسم «کاسه بهره» به سراغ همسایگان نیازمند می‌روند و غذاهایی برای آنها می‌برند. این رسم نمادی از همبستگی و کمک به همنوع است که به‌ویژه در شب یلدا پررنگ تر می‌شود.
آداب و رسوم شب یلدا در کرمان
شب یلدا در کرمان با یک داستان ویژه و جذاب شناخته می‌شود. در این شب، کرمانی‌ها تا سپیده‌دم بیدار می‌مانند و در کنار هم جشن می‌گیرند. داستان قدیمی در این‌باره می‌گوید که در شب یلدا، قارون به شکل هیزم‌شکنی با پشته‌ای از هیزم بر دوش به خانه‌ها سر می‌زند و به مردم هیزم می‌دهد. اما صبح روز بعد، این هیزم‌ها به شمش‌های طلا تبدیل می‌شوند، داستانی که در دل خود امید، برکت و دگرگونی را به همراه دارد و بازتابی از باورهای مردم این دیار نسبت به شب یلداست.
آداب و رسوم شب یلدا برای عروس
شب یلدا برای تازه عروس‌ها معنای ویژه‌ای دارد، چرا که این شب با آیینی خاص و دلنشین برای آنها برگزار می‌شود؛ آیینی که ریشه در سنت‌های کهن دارد و همچنان در برخی مناطق حفظ شده است.
در این شب خاص، خانواده داماد به نیت خوشامدگویی و تبریک به خانه تازه عروس می‌روند و هدایای متعددی برای او آماده می‌کنند. در عوض، خانواده عروس نیز خود را برای دیدار از خانه داماد آماده می‌کنند. این تبادل هدایا و حضور در خانه یکدیگر، نمادی از شروع زندگی مشترک و پیوند دو خانواده است.
در شهرستان‌ها، مراسم شب یلدا برای عروس هنوز به شیوه سنتی برگزار می‌شود. هدایای تهیه‌شده در سینی بزرگی قرار می‌گیرند که به آن «طبق» می‌گویند، و در برخی مناطق به «خوانچه چله» نیز شناخته می‌شود. زنان خانواده داماد طبق را بر سر می‌گذارند و به منزل عروس می‌روند. این رسم که از گذشته‌های دور به جا مانده، همواره با شور و شوق فراوان اجرا می‌شود.
در شهرهای بزرگ، اما رسم شب یلدا برای عروس به شیوه قدیمی دیگر به چشم نمی‌خورد. با این حال، هنوز هم خانواده‌هایی هستند که این سنت زیبا را حفظ کرده و به اجرا در می‌آورند. در این مناطق، سینی‌های قدیمی جای خود را به سبدهای چوبی، صندوقچه‌های تزئین‌شده و دیگر تزئینات مدرن داده‌اند، اما هنوز هم روح سنت و محبت در این آداب به چشم می‌خورد.
چه هدایایی برای شب یلدا به عروس می‌دهند؟
رسم شب یلدا برای عروس یک سنت مشترک در بسیاری از مناطق است که در آن، اصول کلی همیشه ثابت است، اما بسته به فرهنگ و آداب محلی، گاهی هدایای خاصی به این مجموعه افزوده می‌شود.
در این شب ویژه، هدایا معمولاً شامل موارد زیر است:
- انواع آجیل و میوه‌های تزئین‌شده که همواره جزو لاینفک طبق هدیه هستند.
- نقل، شیرینی و کله قند که نماد شیرینی زندگی و برکت‌اند، همیشه جای خود را در این سینی پیدا می‌کنند.
- یک پارچه خوش‌رنگ و شاد که علاوه بر زیبایی، نشان از خوش‌سلیقگی هدیه‌دهندگان دارد.
- هدیه‌ای زمستانی مانند پالتو یا یک کیف و کفش، که به‌عنوان نشانه‌ای از توجه به رفاه و راحتی عروس به او تقدیم می‌شود.
- قطعه‌ای طلا که معمولاً به‌عنوان هدیه‌ای ارزشمند و خاص در این شب برای عروس در نظر گرفته می‌شود.
- گاهی یک دیوان حافظ نیز در این طبق قرار می‌گیرد تا برکت و شادی را برای زندگی مشترک تازه آغاز شده به ارمغان آورد.
- در صورتی که سلیقه عروس به‌طور دقیق مشخص نباشد یا او به چیزی خاص نیاز داشته باشد، هدیه نقدی یکی از گزینه‌های قابل‌توجه است.
یکی از نکات مهم و غیرقابل‌چشم‌پوشی در این هدایا، نحوه تزئین آن‌هاست. تزئیناتی که با ذوق و سلیقه به کار رفته است، همانند خود هدایا، نشانه‌ای از محبت و علاقه میان دو خانواده است. توری‌های رنگارنگ، روبان‌ها و پارچه‌های تزئینی، به‌ویژه رنگ قرمز که نماد شب یلدا است، در این تزئینات نقش پررنگی دارند.
اگر خودتان وقت یا تجربه کافی برای تزئین هدایا را ندارید، نگران نباشید. می‌توانید از کمک افراد متخصص در این زمینه استفاده کنید. کسانی که در زمینه تزئینات و گل‌آرایی مجالس تجربه دارند، می‌توانند هدایا را به‌طور زیبا و متفاوت تزئین کنند. از هنر میوه‌آرایی هم نباید غافل شد؛ این هنر امروزه در تنوع بسیاری عرضه می‌شود و می‌تواند طبق هدیه را چشم‌گیرتر و جذاب تر کند.
اگر عروس جدیدی در خانواده دارید و می‌خواهید مراسم شب یلدا را با سلیقه خاصی برگزار کنید، دست به‌کار شوید و با قلبی پر از محبت طبقی زیبا آماده کنید. فراموش نکنید که ارزش هدیه به میزان آن نیست، بلکه نیت پشت آن است که محبت و صمیمیت را در میان خانواده‌ها بیشتر می‌کند. با نگاهی به وسع خود هدایای مناسب انتخاب کنید و شب یلدا را با شادی و خوشی در کنار خانواده نو عروستان جشن بگیرید.
شب یلدا (انقلاب زمستانی) در دیگر نقاط جهان
جالب است که بدانید انقلاب زمستانی در بسیاری از فرهنگ‌ها و نقاط مختلف جهان جشن گرفته می‌شود. این رویداد طبیعی که به تغییرات حرکت خورشید مربوط است، در تاریخ بشری همواره اهمیت ویژه‌ای داشته و از آن زمان که انسان‌ها به حرکت خورشید پی بردند، تقویم خورشیدی را برای خود تنظیم کردند و انقلاب زمستانی را به عنوان نقطه‌ای خاص در نظر گرفتند.
شب یلدا در افغانستان
افغانستان در گذشته‌های دور جزو قلمرو ایران بود و در برخی از تقویم‌های باستانی ایران، آغاز سال نو از یکم دی ماه بوده است. این تاریخ به دلیل شروع بازگشت خورشید و زایش دوباره‌اش در نظر گرفته شده بود. جالب است بدانید که این تقویم همچنان در پامیر و ولایت بدخشان واقع در شمال شرقی افغانستان رایج است. مردم این مناطق بیشتر تاجیک هستند و زبان فارسی را به‌طور گسترده صحبت می‌کنند. مراسم شب یلدا در این مناطق تقریباً مشابه با جشن‌هایی است که در ایران برگزار می‌شود.
شب یلدا در تاجیکستان
تاجیکستان، یکی از کشورهای فارسی‌زبان در آسیای میانه، نیز به رسم ایرانیان، شب یلدا را با شور و شوق زیادی جشن می‌گیرد. در این شب، مردم تاجیکستان به خوردن نان و شیرینی‌های تزئین‌شده به شکل حیوانات می‌پردازند. در برخی روستاها، رسم است که پنجره‌ها را با پوستین پر می‌کنند، چرم را از سقف آویزان می‌کنند و در حیاط خانه‌ها گندم می‌پاشند. علاوه بر این، فال‌گیری و پیش‌بینی آینده جزو بخش‌های جدانشدنی این مراسم است.
شب یلدا در پاکستان
در دوران باستان، مردمان کالاش که در منطقه‌ای که امروزه به پاکستان تعلق دارد، زندگی می‌کردند، بر این باور بودند که در شب انقلاب زمستانی، نیمه‌خدا بازمی‌گردد تا عبادت‌کنندگان را جمع کند. این سنت کهن هنوز هم در برخی از نواحی پاکستان ادامه دارد. در این شب، مردم به دعا و نیایش پرداخته و از آیین‌های ویژه‌ای بهره می‌برند. یکی از این رسوم، حمام زمستانی است که مردان به صورت ایستاده انجام می‌دهند. در این مراسم، آنان تکه نانی را در دست گرفته و به نشانه تطهیر، آب را بر سر خود می‌ریزند. این مراسم از صبح تا بعد از ظهر آخرین روز پاییز ادامه می‌یابد. زنان و دختران نیز مراسم حمام سنتی را برگزار کرده و پس از آن، آتش‌افروزی می‌کنند و با رقص و پایکوبی، شب را جشن می‌گیرند. غذای ویژه این شب، شکمچه بز است که در کنار دیگر آیین‌ها، رنگ و بویی خاص به شب یلدا می‌بخشد.
شب یلدا در شرق آسیا
در کشورهای شرق آسیا مانند چین، ویتنام، کره و ژاپن، انقلاب زمستانی از اهمیت زیادی برخوردار است. این شب در این کشورها با برگزاری فستیوال‌هایی مرتبط با مفهوم یین و یانگ جشن گرفته می‌شود.
در جنوب چین، مردم چای مخصوصی می‌نوشند و غذای اصلی شان کوفته برنجی است. این سنت‌ها بخشی از مراسم شب یلدا در این کشور است که در آن توجه ویژه‌ای به تقارن نیروهای طبیعی و تغییرات فصلی می شود.
در کره، علاوه بر کوفته برنجی که با لوبیای قرمز شیرین تهیه می شود، مردم مایع خاصی را اطراف خانه‌هایشان می‌ریزند تا ارواح خبیث و نیروهای منفی را دور کنند. این رسم از یک افسانه چینی سرچشمه می‌گیرد که در آن گفته شده است که در آخرین روز پاییز، روح یک شکارچی به خانه روستاییان سر می‌زند تا غذایی برای گذران فصل سرما بیابد.
در ژاپن، شب یلدا با نام «توئوجی» شناخته می‌شود. در این شب، مردم حمام نارنج می‌گیرند. آنها وان حمام را با میوه‌های نارنج پر می‌کنند و بخار آب، عطر این میوه‌ها را در فضا پراکنده می سازد. این عمل به باور مردم ژاپن، نیروی‌های منفی را دفع کرده و آنها را از سرماخوردگی محافظت می کند. علاوه بر این، خوردن میوه‌ها و سبزیجات تازه نیز بخش مهمی از این جشن است.
شب یلدا در اسکا تلند
در اسکاتلند، جشن شب یلدا به نام “هاگمانی” شناخته می‌شود. این مراسم که از نیمه‌شب آغاز می‌شود، به عنوان یکی از مهم ترین و پرهیجان ترین جشن‌های زمستانی مردم اسکاتلند به حساب می‌آید و در واقع آغاز سال نو آن‌هاست. هاگمانی ریشه‌ای قدیمی در دوران وایکینگ‌ها دارد و همچنان در میان مردم این سرزمین با شور و شوق فراوان برگزار می شود.
یکی از رسوم جالب این شب، “اولین قدم” نام دارد که شباهت‌هایی به مراسم قاشق‌زنی در چهارشنبه‌سوری ایران دارد. در این آیین، فردی با موهایی بلند و سیاه به خانه همسایگان می‌رود و از آنها هدایای مختلفی مانند نمک، نان، نوشیدنی، شکلات و … دریافت می کند. این عمل نمادی از خوش‌آمد گویی و آغاز فصل جدید است.
علاوه بر این، جشن هاگمانی با رژه‌های بزرگ همراه است. گروه‌های طبل زن و مردم با مشعل‌های روشن، در خیابان‌ها به راه می‌افتند و در سراسر کشور جشن‌های بزرگی برگزار می‌شود. این مراسم‌ها نه تنها نمادی از گذشته‌های دور و میراث وایکینگ‌ها هستند بلکه فرصتی برای گردهمایی و شادی جمعی در سرمای زمستانی اسکاتلند به شمار می‌روند.
شب یلدا در آمریکای جنوبی
در کشورهای بولیوی، پرو و اکوادور، مراسم شب یلدا ریشه در دوران تمدن اینکاها دارد و به‌طور خاص به گرامیداشت خورشید اختصاص یافته است. در این فرهنگ باستانی، اینتی به عنوان خدای خورشید شناخته می شد. یکی از مهم ترین آیین‌ها در این جشن، “طناب پیچ کردن خورشید” است. در این مراسم نمادین، مردم به بالای کوه‌ها می روند تا با بستن خورشید به سنگ‌ها، روزها را طولانی تر کنند. یکی از مکان‌های تاریخی که این آیین در آن برگزار می شده، کوهستان ماچوپیچو در پرو است.
شب یلدا در میان سرخپوستان
برای سرخپوستان هوپی در شمال آریزونا، نام روز انقلاب زمستانی “سویال” است. این روز با مجموعه‌ای از جشن‌ها و آیین‌های معنوی همچون تطهیر، رقص‌های خاص و گاهی اهدای هدیه برگزار می شود. در این روز، مردم هوپی به استقبال “کاچیناس” – ارواح محافظ کوهستان – می‌روند. آنها عصاهایی مخصوص دعا می‌سازند که در دیگر مراسم نیز از آنها استفاده می‌شود.
شب یلدا در آفریقا
در مناطق غربی آفریقا، یکی از هیجان انگیزترین مراسم انقلاب زمستانی برگزار می‌شود. مردم در این جشن‌ها لباس‌هایی عجیب و غریب می‌پوشند؛ لباس‌هایی به شکل حیوانات، شیطان‌ها و فرشته‌ها که به‌منظور احترام به نیروهای طبیعی و معنوی است. با نواختن موسیقی‌های سنتی و آیینی، آنها خود را برای ورود فصل زمستان آماده می‌کنند. این مراسم همچنین در کشورهای جامائیکا و مجمع‌الجزایر باهاما در شرق آمریکا و برخی مناطق ویرجینیا و کارولینای شمالی برگزار می‌شود.
شب یلدا در شعر
یلدا، این شب طولانی و پر رمز و راز، همواره در ادبیات فارسی جایگاه ویژه‌ای داشته و بسیاری از شاعران از آن به‌عنوان استعاره‌ای برای توصیف معانی عمیق و گسترده استفاده کرده‌اند. شب یلدا در اشعار به بلندی و تاریکی گیسوی معشوق و به خورشید به‌عنوان نمادی از روشنی و امید تشبیه شده است. همچنین، برخی از شاعران شب یلدا را با سیاهی و ظلمت پیوند زده و روز را به عنوان نمادی از نور و فرداهای روشن به تصویر کشیده‌اند. از میان شعرای بزرگ زبان فارسی، سعدی و حافظ بیش از دیگران در اشعارشان به شب یلدا اشاره کرده‌اند.
سعدی
سعدی در یکی از اشعارش می نویسد:
برآی، ای صبح مشتاقان، اگر هنگام روز فرا رسد
که شب یلدا به پایان رسیده و ملال از ماه و پروینم برطرف شده است.
در جایی دیگر می گوید:
کسی که در دلش مجموعه‌ای از آرزوها نباشد، به تماشا نخواهد رفت.
یار با یار سفر کرده، به تنهایی نخواهد رفت
باد آسایش دنیا بر دل ریش نمی وزد
تا زمانی که صبح صادق نیاید، شب یلدا نخواهد گذشت.
در یک غزل دیگر، سعدی شکایت می‌کند که شب‌های فراق، برای عاشق، همچون شب یلدا، بی پایان و طولانی هستند:
شب فراق تو، هر شبی که باشد، یلدایی است
خدایا، همه اسیران را رهایی بخش!
و در توصیف زیبای دیگری از روی محبوبش می نویسد:
روز چهره اش چون روز روشن که نقاب شب زلف را برانداخت
گویی از قیامت شب یلدا برخاسته است.
حافظ
حافظ در یکی از اشعارش، با استفاده از استعاره شب یلدا به بیان مفاهیمی چون رهایی از غم و ظلمت می پردازد:
بر آنم که اگر فرصتی باشد،
دست به کاری زنم که غم‌ها تمام شود.
دل جای گفتگو با بیگانه نیست،
چرا که وقتی دیو از در می رود، فرشته به درون می‌آید.
همصحبتی با حکام، همچون ظلمت شب یلداست،
اما نور خورشید تنها از آنِ کسی است که به دنبال روشنی باشد.
این اشعار حافظ نمادی از تلاش برای رهایی از تاریکی و رسیدن به نور و حقیقت است. شب یلدا در اینجا نمایانگر ظلمت و غم است و امید به طلوع صبح و نور خورشید، آرزوی رهایی و روشنی دل‌ها را به تصویر می کشد.
صائب تبریزی
صائب در یکی از اشعار خود، به عمق احساسات انسانی و درد مشترک انسان‌ها اشاره می کند:
آه ما از همه آهات زیباتر است،
چرا که در دل هر شب، یلدا به‌گونه‌ای خود را نمایان می‌سازد.
در این ابیات، صائب تبریزی با استفاده از استعاره شب یلدا، شب‌های طولانی و پر از اندوه را به تصویر می کشد و از آن به‌عنوان سمبلی برای بیان درد و رنج انسانی استفاده می کند. شب یلدا در اینجا به معنای تاریکی و طولانی بودن زمان‌های سخت است، جایی که اندوه مشترک میان انسان‌ها را به هم پیوند می دهد.
قاآنی
در قصیده‌ای از دیوان خود، قاآنی با زبان طنز و کنایه، از زبان دختری به مشاور شاه که خواهان اوست، چنین می گوید:
هنرت چیست جز این ریش که گویی همچون شب یلداست،
از بس که طولانی و سیاه است، همچون شب‌های بی‌پایان!
در این بیت، قاآنی با به‌کارگیری استعاره شب یلدا، به طنز به ویژگی‌های ریش بلند و سیاه مشاور اشاره می‌کند و از این طریق به طور غیرمستقیم، نیش و کنایه‌ای به طولانی بودن و درازی بی پایان شب یلدا می زند. این شب در ذهن مخاطب به شب‌هایی طولانی و خسته کننده تعبیر می شود.
سلمان ساوجی
در شعری دل‌انگیز، سلمان ساوجی به زیبایی به شب یلدا اشاره کرده و می‌گوید:
از سرگذشت من، زلف تو چون طوماری بسته است
اگر خواستی خبر، گره‌های آن را بگشا، تا سرنوشت را ببینی
هر گره از مویت شب یلداست و چه شگفت که
در روز، من شب‌های یلدا را نمی‌بینم، فقط در شب‌ها در کنار آنها غرق می‌شوم!
در این شعر، ساوجی با نگاهی عاشقانه و پیچیده به زلف معشوق می نگرد و شب یلدا را به عنوان نمادی از طولانی بودن شب‌ها و پیچیدگی‌های عشق و فراق معرفی می‌کند. این شب‌ها که همچون طوماری سر بسته هستند، گویی تنها در دل شب‌های تاریک آشکار می‌شوند و شاعر در این شب‌ها بیشتر از روزها حضور احساسات خود را درک می‌کند.
محتشم کاشانی
محتشم کاشانی در شعری غمگین و تأمل برانگیز از شب یلدا سخن می گوید و می نویسد:
در شب یلدا، غم‌های من همچنان بی پاسخ باقی می ماند
سحر که می‌آید، هیچ رد و نشانی از اشک‌های من پیدا نیست.
در این بیت، محتشم شب یلدا را به عنوان نمادی از طولانی بودن شب‌ها و گم شدن در دریای اندوه می‌بیند. اشک‌ها و غم‌ها در این شب‌ها بی‌اثر و ناپیدا می‌شوند و شاعر با لحنی محزون، از بی‌نتیجه بودن تلاش‌های خود برای رهایی از غم سخن می‌گوید. شب یلدا برای او نمادی از تسلط اندوه است که حتی سحرگاهان نیز نمی‌تواند آن را محو کند.
ناصرخسرو
ناصرخسرو قبادیانی، در یکی از اشعارش به ریاکاران و کسانی که ظاهر دین‌داری دارند، انتقادی تیز و نیش‌دار وارد می‌کند. او در این بیت می‌گوید:
چراغی که در شب قدر در مسجد روشن می‌کنی
مسجد همچون روز شده، اما دل تو همچنان در سیاهی شب یلدا غرق است.
در این جا ناصرخسرو به کسانی که عبادات ظاهری و فریبنده دارند، اشاره می کند. او این افراد را چون کسی می‌داند که در شب قدر، در میان نور و روشنایی، در دل خود تاریکی شب یلدا را پنهان کرده‌اند. این اشعار، اعتراض او به نفاق و ریاکاری است که با وجود نمایش دین داری، در درونشان هیچ گونه نور و صداقتی وجود ندارد.
نوشته شب یلدا (تاریخچه+آداب و رسوم شب چله در ایران) اولین بار در تشریفات گل‌گشت. پدیدار شد.
source https://tashrifatgolgasht.com/%d8%b4%d8%a8-%db%8c%d9%84%d8%af%d8%a7/
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر